ه ملفوظ و ه غیرملفوظ

یادگیری شیوهٔ درست‌نویسی «ه» در واژه‌ها و ترکیب‌ها می‌تواند بغرنج باشد؛ چون «ه» بسته‌ به نحوهٔ تلفظ می‌تواند آوای متفاوتی داشته باشد؛ همچنین آواهای متفاوت «ه» یعنی رسم‌های ترکیب و نوشتاری متفاوت. رسم‌نشناسی منجر می‌شود به انواع غلط‌نویسی در نوشته‌ها؛ این غلط‌ها حاصل سهل‌انگاری در شناخت گونه‌های «ه» است.‌ به همین دلیل در این مقاله تمام شیوه‌های درست‌نویسی «ه» را کاربردی و ساده توضیح می‌دهیم.

• «ه» غیرملفوظ یا «ه» بیان حرکت

ه غیرملفوظ تلفظ نمی‌شود؛ حتی بااینکه با نویسۀ «ه» نشانش می‌دهیم. برای همین نام دیگرش ه بیان حرکت است. نوشته می‌شود، اما در لفظ بیان نمی‌شود و فقط به حرکت «ــــِـــ» اشاره می‌کند؛ مانند «ه» در پایان واژه‌هایی همچون لاله، بهره، وزنه، علاقه و کمانه.

هر زمان واژه‌های پایان‌یافته با ه غیرملفوظ جزء اول ترکیب (مضاف یا موصوف) باشند، به‌جای کسرۀ اضافه از «ی» کوتاه‌شده یا سریا استفاده می‌کنیم؛ مانند: چهرۀ سرشناس، پرۀ پنکه، زردۀ تخم‌مرغ، دودۀ غلیظ.

برای تایپ ی کوتاه‌شده (ۀ)، کلیدهای shift + g را هم‌زمان در صفحه‌کلید بفشارید.

فرق بین نشانۀ ی کوتاه‌شده با همزه، زمین تا آسمان است. می‌توانید در نوشتۀ ( ی میانجی) دربارۀ سرگذشت کامل ی کوتاه‌شده و نقش آن بخوانید.

واژه‌های پایان‌یافته با ه غیرملفوظ هنگام جمع بسته‌شدن با «ان» یا ترکیب با «ی» مصدری، با واج میانجی «گ» تلفظ می‌شوند و نوشتارشان نیز همسان با تلفظشان است؛ مانند: بردگی (برده + ی مصدری)، غرقگی، شوریدگی، لالگان (لاله + ان)، فرومایگان، تشنگان و دارندگان.

• «ه» ملفوظ

ه ملفوظ برخلاف ه غیرملفوظ، تلفظ می‌شود و صدای /h/ دارد؛ مانند «ه» در پایان واژه‌هایی همچون مَه، چاه، چهارراه، فربه و کوه.

هر زمان واژه‌های پایان‌یافته با ه ملفوظ جزء اول ترکیب باشند (مضاف یا موصوف باشند)، از کسرۀ اضافه استفاده می‌کنیم و ی کوتاه‌شده جایی در ترکیب ندارد؛ مانند: شاه ایران، کوه دماوند، سیاه شفاف و چهارراه ستارخان.

در نظر داشته باشید که ه ملفوظ اغلب با وندِ پس از خود پیوسته می‌آید؛ مانند: مَهوش، کوهسار، کوهپایه و دهگان. هر حرفی هم که پس از ه ملفوظ بیاید، به واژه می‌چسبد؛ مانند: مشابهی (مشابه + ی)، توجهی، چاهی، شکوهت (شکوه + ت) و گروهم (گروه + م).

هدیۀ ویراویراست: سپاسگزاریم که تا پایان این مطلب همراه ما هستید. برای شما گزیده‌ای از کتاب اسطرلاب حق (متن‌های برگزیدۀ فیه‌مافیه) آورده‌ایم و امیدواریم از خواندن آن لذت ببرید.

آدمی اسطرلاب حق است؛ اما مُنَجِمی باید که اسطرلاب را بداند... اسطرلاب در حق منجم سودمند است که مَن عَرَفَ نَفْسَه فَقَد عَرَفَ رَبَّه (هرکس خود را بشناسد، قطعاً خدایش را خواهد شناخت). همچنان که این اسطرلاب مِسین آینۀ افلاک است، وجود آدمی اسطرلاب حق است. چون او را حق تعالی به خود عالم و دانا و آشنا کرده باشد، از اسطرلاب وجود خود تجلی حق و جمال بی‌چون را دم‌به‌دم و لَمحه‌به‌لَمحه (=لحظه به لحظه) می‌بیند و هرگز آن جمال از این آینه خالی نباشد.

📖کتاب راهنمای ویراستاری و درست‌نویسی از دکتر ذوالفقاری.

📖راهنمای دستورخط فارسی، مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

به‌کوشش گروه زبان‌شناسی ویراویراست

با قلم امیرعلی حسینی